Heilablóðfall (eða heiláfall) er alvarlegur sjúkdómur sem verður þegar blóðflæði til hluta heilans er raskað eða skerðist. Þetta getur gerst vegna stíflu í slagæðum eða vegna þess að æð springur, sem leiðir til súrefnisskorts í heilavefnum.
Án skjótrar meðhöndlunar getur heilablóðfall valdið varanlegum skaða og jafnvel dauða. Pistillinn mun fjalla um aðdraganda, einkenni, viðbrögð og meðferð heilablóðfalls, auk þess að skoða horfur sjúklinga sem fá heilaáfall.
Aðdragandi heilablóðfalls
Heilablóðfall á sér oftast stað þegar blóðflæði til heilans skerðist skyndilega. Tvær helstu gerðir heilablóðfalls eru blóðþurrðarheilablóðfall (ischemic stroke) og blæðingarheilablóðfall (hemorrhagic stroke). Í blóðþurrðarheilablóðfalli er æð stífluð, oft vegna blóðtappa eða fitusöfnunar í æðum (æðakölkun). Blæðingarheilablóðfall verður hins vegar þegar æð í heilanum rofnar og blæðing verður sem veldur þrýstingi á heilann.
Helstu áhættuþættir heilablóðfalls eru háþrýstingur, reykingar, sykursýki, hækkað kólesteról og hjartasjúkdómar. Lífsstílsþættir eins og óhollt mataræði og hreyfingarleysi geta einnig aukið líkur á heilablóðfalli. Erfðir og aldur eru einnig mikilvægir áhættuþættir þar sem líkur á heilablóðfalli aukast með aldrinum.
Einkenni heilablóðfalls
Einkenni heilablóðfalls geta komið skyndilega og eru oft mjög áberandi. Helstu einkenni eru:
- Skert málgeta eða taltruflanir – Einstaklingur getur átt erfitt með að tala skýrt eða skilja það sem aðrir segja.
- Andlitslömun – Andlitið, sérstaklega önnur hliðin, getur sigið. Viðkomandi getur átt erfitt með að brosa eða loka auganu.
- Lömun eða máttleysi – Handleggir og fætur, einkum á annarri hlið líkamans, geta lamast eða veikst.
- Skyndilegur sjónmissir eða viðkomandi sér tövfalt – Oft á öðru eða báðum augum.
- Svimi eða erfiðleikar með jafnvægi – Viðkomandi getur átt erfitt með að ganga eða halda jafnvægi.
Ef einstaklingur sýnir ofangreind einkenni er mikilvægt að bregðast strax við. F.A.S.T.-prófið (Face, Arms, Speech, Time) er einföld leið til að meta hvort einhver hafi fengið heilablóðfall: Andlit (Face) – andlitssig; Handleggir (Arms) – hvort einn handleggur detti eða er máttlaus; Tal (Speech) – erfiðleikar með tal; og Tími (Time) – hringja strax á sjúkrabíl.
Viðbrögð við heilablóðfalli
Ef grunur vaknar um heilablóðfall er tíminn mikilvægur. Skjótar aðgerðir geta skipt sköpum fyrir batahorfur einstaklingsins. Hringja ætti strax í 112 eða annan neyðarsíma því það þarf að koma viðkomandi á sjúkrahús eins fljótt og hægt er. Á sjúkrahúsinu er þá tekin tölvusneiðmynd eða segulómun til að staðfesta hvort um blóðþurrð eða blæðingu sé að ræða þar sem meðferðin fer eftir tegund heilablóðfallsins.
Meðferð við heilablóðfalli
Meðferðin fer að miklu leyti eftir því hvort um er að ræða blóðþurrðarheilablóðfall eða blæðingarheilablóðfall.
- Blóðþurrðarheilablóðfall: Í þessu tilfelli er markmiðið að leysa upp eða fjarlægja blóðtappann sem hindrar blóðflæði til heilans. Lyf, eins og segleysandi lyf (tPA), geta verið gefin innan 4-6 klukkustunda frá því að einkenni byrjuðu. Einnig er hægt að nota aðgerðir til að fjarlægja blóðtappann með sérhæfðum tækjum.
- Blæðingarheilablóðfall: Hér þarf að stöðva blæðinguna og draga úr þrýstingi á heilann. Þetta getur krafist skurðaðgerðar til að loka rofinni æð. Stundum er lyfjameðferð einnig notuð til að stjórna háþrýstingi eða koma í veg fyrir að blæðing endurtaki sig.
Endurhæfing er stór hluti af meðferð eftir heilablóðfalli og getur hún tekið langan tíma. Þetta getur falið í sér sjúkraþjálfun, talþjálfun og stuðning við að endurheimta hreyfigetu og daglegar athafnir.
Horfur sjúklinga eftir heilablóðfall
Horfur eftir heilablóðfall eru breytilegar og ráðast af ýmsum þáttum, svo sem hversu alvarlegt heilablóðfallið var, hversu hratt viðkomandi fékk meðferð og almennt heilsufar einstaklingsins fyrir heilablóðfallið. Sumir ná fullum bata á meðan aðrir gætu glímt við varanlegar afleiðingar, svo sem lömun, málhömlun eða minnistruflanir.
Rannsóknir hafa sýnt fram á að endurhæfing sem allra fyrst hefur mikil áhrif á batahorfur. Samkvæmt grein í The Lancet hefur einstaklingur sem fær meðferð innan fyrstu 3-4 klukkustunda frá upphafi einkenna betri batahorfur en sá sem fær meðferð síðar. Á síðustu árum hefur einnig verið lögð áhersla á nýjar meðferðaraðferðir, svo sem taugavísindalegar aðferðir og tækni til að örva taugatengingar með rafboðum.
Að lokum
Heilablóðfall er lífshættulegt ástand sem krefst tafarlausra viðbragða. Skilningur á einkennum þess og mikilvægi þess að fá skjóta meðferð getur bjargað mannslífum og dregið úr alvarlegum afleiðingum. Með réttri meðferð og endurhæfingu geta margir einstaklingar sem fá heilablóðfall náð góðum bata, þó að það geti verið langt og strangt ferli. Áframhaldandi rannsóknir á sviði heilablóðfalls eru vonandi leiðarljós í að bæta horfur fólks í framtíðinni.
Björn Ófeigs.
